İbadət qavramı haqqında

Günümüzde ibadet kavramı kadar anlamı daraltılmış, içeriği boşaltılmış çok az kavram vardır. Hâlbuki içeriği bu kadar zengin, kapsamı bu kadar geniş çok nadir bir kavram vardır. İbadet; Allah’ın sevdiği, gizli ve açık söz ve dav-ranışların tümünü içine alır. Genellikle ibadet denilince, namaz, oruç, zekat, hac gibi ibadetler aklımıza gelir. Kur’ân bunları ibadet kategorisine almaz bile. Bunlar Kur’ân’da; “nüsuk, (çoğulu menasik) ibadet şekilleri” olarak geçer. Bir takım ritüellerin toplamına “ibadet” denilmez İslam’da! Anne-babanın evladına şefkati ibadet olduğu gibi, tüccarın dürüstlüğü de bir ibadettir. Hatta zalim idareciler karşısında hakkı söylemek en büyüklerinden!
Ne zaman ki, hayatın tamamını kuşatan takva /sorumluluk bilinci yerine “zühd” adı altında ruhbanlık ikame edildi, İslam tarihinde en büyük kırılma gerçekleşti. İslam; bir takım ritüeller toplamından ibaret bir ibadet dini değildir. Aksine İslam; hayatı ibadetleştiren bir ubudiyet dinidir. Gün boyu işlenen ahlâki her davranış, daimi sevaptır, ibadettir. İbadet; salih ameldir, yani; düzgün ve kaliteli iş yapmaktır, üretmektir. Yararı yalnızca kendimize olan ameller değil, belki faydası başkalarına da olan sâlihattır!
İslam; tevhid ve adalet, sevgi ve merhametten ibarettir. Allah’ın hakkına tevhid, kulların hakkına da adalet çerçevesinde riayet etmektir! İbadet; mutlak itaati yalnızca O’na özgüleyerek, O’ndan başkasına boyun eğmemektir! İbadet; O’nun mahlûkatına sevgi ve merhamet ile muamele etmek, yani; kul hakkı karşısında saygıyla eğilmektir!
İbadetler; “köşk, şarap, huri vs. gibi” ahirette zevk-ü sefa sürmek için yapılan için yapılan bir takım ritüeller değildir. Asla bir Müslüman ibadetlerini, kar-zarar hesabı yapan bir tüccar mantığıyla yapmaz! Allah’ın rızası dışında hiçbir mükâfat beklentisi yoktur! Örneğin bir mümin sevap toplamak için Kur’ân okumaz! Namazını; psikolojik olarak kendisini rahatlatan bir tür yoga-meditasyon olarak görmez! Namaz; baş aşağı, kıç yukarı, iki takla bir bakla, tavuğun yem topladığı gibi eğilip, kalkmak değildir. Kendimizi, ailemizi ve toplumumuzu fahşâ ve münker’den korumanın şuuruna varmaktır!
Din; ahireti kazanmak için dünyayı terketmek değildir! Din, dünya içindir, dünyayı ıslah içindir. Ahiret yaptık-larımızın karşılığıdır! Din, gün boyu iyiliği, adaleti, hakkaniyeti ayakta tutmak, bunları ikâme etmektir. Kötülüğü, hak-sızlığı, zulmü engellemektir. Emr-ibil ma’ruf ve nahye ani’l-münkerdir! İnsan hakkına tecavüzün, en büyük günah olduğunu idrak etmektir, Ubudiyet!
İbadet zulme savaş açmak, zalimlere hasım olmaktır. İbadet; yolsuzluğa, yoksulluğa isyan etmektir. Fahşa ve münkerin karşısına dikilmektir. Yetimlerin, mustazafların koluna girmek, onların önünde yürümektir! Mazlumların ahı göğü inletirken, bir köşede doksan dokuzluk tespih çevirmek hiç değildir. İnsanları aç-bî ilaç -boğaz tokluğuna bile değil-çalıştırıp, bunların sırtından iktisab edilen sermaye ile hac-umre yapmak değildir! Vurana elsiz, sövene dilsiz, devletlüler karşısında divan-pençe duran, ensesine vurulduğunda ağzındaki lokmayı da veren pasif, miskin itaatkâr vatandaşlar olmak da değildir!

Saadettin Merdin

Halal qavramı haqqında

Halal-haram məsələsinin istehlakçıdan daha çox istehsalçıya, tələb edəndən daha çox təklif edənə aid olduğunu insanlar bilməlidir artıq. Halal kəliməsi o qədər deformasiyaya uğrayıb ki, məna tamamilə yoxa çıxıb yerini kiçik mənasız şərtlər və rituallar tutub. Halal mənaca heyvanın başının hansısa istiqamətə, hansısa sözlərlə kəsilməsi deyil. Və halallıq təkcə ətlə, ətin kəsilmə qaydaları ilə limitlənmir. Hətta deyərdim kəsilmə məsələsi ən sonuncu düşünüləsi prosesdir. Təklif etdiyimiz hər bir mal, hər bir xidmət mütləq halal-haram süzgəcindən keçir.
Məndən halal kəliməsinin həqiqi anlamına dair soruşsalar onlara bu cümləni deyərdim - Özünə rəva bilmədiyini başqasına rəva bilmə. Məhsulun halal olması üçün, istehsalçının onu öz balalarının istifadəsinə yararlı şəkildə istehsal etməsi əsas şərtdir. Yəni bir qoyunu, toyuğu pis böyüdür, heyvanlara zülm edir, genini dəyişir, iynə ilə çəkisini artırırsansa bu artıq halallıqdan çıxmış olur. Bu əti sonra istəsən məscidin həyətində kəs, ya nəzir de kəs, ya da quranı başdan ayağa oxu sonra kəs, xeyri yoxdur. İşin içinə əməldə haram qatdınsa onu hansısa istiqamət və ya sözlər halal edən deyil.
Mənə görə İslamda olan halal sözü xaricilərdə "faretrade" sözünün daha gözəl və daha zəngin formasıdır. Təklif etdiyin hər bir məhsulun arxa planı, istehsal yolu təmiz olmalıdır ki, bu məhsul islam "dili" ilə desək halal olsun. Sənin əlində ferma təsərrüfatı varsa, işçilərin haqqını vaxtında və yüksək səviyyədə ödəməkdən tutmuş, ətraf mühitin qorunmasına kimi, heyvanlarla rəftara kimi hər şey məhsulunun halal və ya haram olmasına təsir edir.
Quranda "görülən işlərin Allah adına edilməsi" əmr olunur. Bunu ucuzlaşdırıb Allah kəliməsini işlətməklə etdiyimiz (və ya kəsdiyimiz) halal olur iddiasında olmaq, İslama və Qurana hörmətsizlikdən başqa bir şey deyil. Yəni bu ümumiyyətlə məsuliyyətsizlik və ciddiyətsizlikdir. Allahın adı ilə iş görmək, o işi Allahlı (vicdanla) yerinə yetirmək deməkdir. Allah adına iş görmək, qəlbində Allahı şahid tutub məhsulunun gözəl, zərərsiz, düzgün şərait və şərtlərdə, heç kəsin haqqını yemədən ərsəyə gətirildiyinə inanmaq və güvənmək deməkdir.
p.s - Faretrade kasıb ölkələrdə əhalinin (təsərrüfatla məşğul olan fermerlərin, həmçinin işçilərin) əkib-becərdiyini dürüst qiymətlə almaq, onlarla düzgün ticarət etmək deməkdir.

Cavid Şirinov

Kainatı Tanrının/Allahın yaratdığını hardan bilirsən

İslama qarşı, xüsusən də teizm-ə qarşı gətirilən çox şablon, səthi və mənasız bir arqument var. Belə ki, bir müsəlman (teist) kainatı yaradan, var edən və ona fizik qanunlarını qoyan bir Tanrının varlığını müdafiə edəndə bəziləri "Kainatı Tanrının/Allahın yaratdığını hardan bilirsən? Bəlkə kainatı bir uçan boşqab yaradıb, bəlkə bir əjdaha yaradıb, bəlkə bir canavar yaradıb və s." kimi etirazlar edirlər. Bu fikirlər o qədər absurd, fəlsəfi cəhətdən o qədər yoxsul və o qədər mənasızdır ki, adam hardan başlayacağını bilmir. Gəlin burdan başlayaq:
1) Bu sualı verməzdən öncə soruşulması lazım olan sualı görməzdən gəlirlər. Yəni sualı belə verə bilərlər: "Siz kainatı yaradan bir Tanrının olduğunu müdafiə edirsiz, tamam, bəs bunu nəyə əsasən müdafiə edirsiz?". Amma əksər halda bu sualı vermirlər, qarşı tərəfin əsaslandırmalarını dinləmədən kainatı bir əjdahanın, bir canavarın niyə yarada bilməcəyini soruşurlar ki, burda məqsədləri zatən bəllidir; söhbəti yayındırmaq və söz oyunu oynamaq. Halbuki teistlərin kainatı yaradan bir Tanrının varlığını hansı səbəblərə görə müdafiə etdiyini normal şəkildə dinləsələr, o zaman "yaradan niyə bir əjdaha deyil, bir canavar deyil " tipli suallar verməzdilər.
2) İnterference to the best explanation, yəni "açıqlamalar arasında ən məntiqli açıqlamaya baş vurma" - fəlsəfə prinsipini bilmirlər və ya görməzdən gəlirlər. Qısaca bu prinsip onu deyir ki, alternativlər arasında hansı daha məntiqlidirsə və tutarlılığa sahibdirsə, o ən uyğun açıqlama hesab olunur, taa ki ondan daha güclü və məntiqli açıqlama gətirilməyənə qədər. Məsələn, siz telefonunuza 10 rəqəmli kod qoymusuz. Mən telefonu götürürəm və kodu aça bilirəm. İndi mənim kodu aça bilməyimin ən məntiqli açıqlaması nədir?
a) Mən o kodu bilirdim deyə telefonu aça bildim
b) Mən təsadüfən klaviaturaya basdım, rastgələ şəkildə bir kod yığdım və telefon açıldı.
Hər iki hal mümkündür, amma hansının baş vermə ehtimalı daha çoxdur? Şübhəsiz ki, birincinin. Yəni telefonu aça bilməyimin ən məntiqli açıqlaması o kodu bilməyimdir. Bu açıqlama xaricindəki açıqlamaların da mümkün olma ehtimalı var, lakin ehtimallar çox zəifdir və digər alternativlərin məntiqli və tutarlı olmaları göstərilmədiyi təqdirdə birinci variantın doğru qəbul edilməsi daha məqsədəuyğundur.
Eynilə də kainatı açıqlamaya baş vuran biri açıqlamanı bu şəkildə edir: Qüdrət və elm sahibi bir Tanrı var və onun iradəsi nəticəsində bu kainat var olub. Çünki kainatın öz-özünü yarada biləcəyi və ya şans əsəri yarana biləcəyi fikri ehtimal cəhətdən çox zəifdir. Buna görə də açıqlama üçün bir Tanrının varlığını önərmək daha məntiqlidir... Bu açıqlama öz yerində.
Qarşı tərəf nə edir? Deyir ki, yaradan bəlkə Tanrı deyil, bir əjdahadır, bəlkə bir canavardır və s.
İnsafla baxaq; buna biz məntiqi yanaşma deyə bilərikmi? Ay qardaş, axı sən bəhs etdiyin şeylər yaradılan, gözümüzlə görə bildiyimiz şeylərdi, onlar da heç kainatı yarada bilərlər? Barı insan daha məntiqli açıqlama təqdim edər, sən özünü doladığının fərqindəsən?
3) Bu sualları vermələri "Tanrının sifətlərini və xüsusiyyətlərini bilməməkdən" qaynaqlanır. Yəni teizmin etiqad etdiyi Tanrı kainatı yaratdığı üçün elm, iradə və qüdrət sahibdir. Kainatı yaratdığı üçün məkan olaraq kainatda deyil və zamanı da yaradan biri olduğu üçün zamandan da asılı deyil...
Sən nə edirsən?! Zamandan, məkandan asılı olan şeylərdən yola çıxaraq "bəlkə bunlardan biri yaradıb" tipli məntiqsiz fikirlər yürüdürsən. Halbuki bəhs etdiyin şeylər Tanrının xüsusiyyətlərinə sahib olmadıqları üçün Tanrı ola bilməzlər...
Bu arada qarşı tərəf belə bir şey iddia edə bilər:
Okay, Kainatı X adında qüdrətli və elmli bir varlıq yaradıb, bəs sizin bəhs etdiyiniz Tanrının o X varlığı olduğunu hardan bilirsiz?
Cavabında demək lazımdır ki, sən bilirsən nə etdin? Tanrının xüsusiyyətlərini götürdün X adlı bir varlığa yüklədin, yəni kainatı yaradan birinin elm, qüdrət sahibi olması lazımdır, sən də bu xüsusiyyətlər götürdün yüklədin bəhs etdiyin X varlığına. Nə dəyişdi? Heç nə!
Bu bilirsiz bəyə bənzəyir? Təsəvvür edin ki, mənə riyaziyyat dərsi deyən birinə gah Əli deyirəm, gah Hüseyn, gah Həsən. Nəsə dəyişir? O adam yenə də mənə riyaziyyat dərsini verən kəsdir. Eynilə də kainatı yaradan birinə istəyirsən God denən, istəyirsən Allah denən, istəyirsən Einstein denən, istəyirsən X denən, istəyirsən Y denən, lap istəyirsən uçan canavar, uçan əjdaha denən. Nəsə dəyişəcək? Sən sadəcə fərqli ad vermiş olursan, mahiyyəti etibarı ilə O yenə də kainatı yaradan, elm və qüdrətli sahibi olan Tanrıdır.
Nəticə etibarilə, bu tip iddialar çox əsassızdır və ciddiyə alınacaq tək bir tərəfi də yoxdur.

Rəşad Əli Eyvazov

Quranda qadın haqqları

Uzun zaman olar Qurandan yazı yazmıram. Hər yazımı quranlı (vicdanımla və həyatdan) yazmağa çalışsam da Quranın özündən ayələrlə bağlı yazmadığım uzun zamandır. Zatən Quran da bunu öyrədib mənə. Həyatla Quranı, Quranla da həyatı dərk edib insanlara sadə yaşam dili ilə Quranlı (vicdanlı, qərəzsiz, dürüst) fikirlər söyləmək. Mahiyyət bundan ibarətdir. Yoxsa ayə paylaşmağı, hər çatdığın yerdə ayələrdən danışmağı tələb edən Quran görmədim mən. Sadəcə son zamanlar sosial şəbəkələrdə bəzi haqlı suallarla rastalşıram. Savadlı ateist və ya tesist insanlar yalnış təbliğ edilən quran üzərindən suallar verirlər. Bu gün də birini oxudum istəyirəm bu haqda fikrimi bölüşüm. (Loru dildə yazacam, redaktəetməyə, bəzəkli yazı düzəltməyə həvəsim yoxdu)

Sual- İslam nəyə görə şahidlik məsələsində 1 kişini 4 qadına bərabər edir? 1 kişinin şahidliyi = 4 qadının şahidliyi . Xeyir ola? Bəs hanı o islamda qadına hörmət?
İlk öncə onu deyim ki, dörd qadın söhbəti uydurmadır. Quranda iki qadın keçir. Yəqin on il sonra səkkiz qadın deyəcəklər bunu. Amma bu önəmli deyil. İnsanların araşdırmamasından irəli gəlir. Ayə təxminən belədir. Bu işlərinizdə iki kişi şahid tutun. Güvəndiyiniz iki kişi yoxdursa, bir kişi və iki qadın şahid tutun.
Əvvəla onu qeyd edim ki, Quran Allahın insan dili ilə, insanlara xitabən, yaşananlar üzərinə sözləridir. Yəni Allahın bizlər üçün anlayacağımız dildə əsəri. Bu əsəri bütün mahiyyətini dərk etməsək, əsərə cümlələr şəklində qiymət versək əsərə hörmətsizlik etmiş olarıq. Yəni Quranın ümumi mahiyyətini, tərzini, üslubunu anlamamış ayələri parçalara ayırıb onları müzakirə etmək yalnışdır.
1. Ayə endiyi dönəmlərdə qadını hüquq işlərinə salan, onları ciddi şəxsiyyət qəbul edib onlardan fikir soruşan toplum və mədəniyyət yox idi. Düzü indi də biraz belədir. Bir çox ailələrdə buna rast gəlmək olur. Arvadsan ged arvad işlərinlə məşğul ol kimi bir şey. Bu anlamda Quran bir ilkə imza atır. Qadını şahid kimi hüquqi işlərə müdaxil edir. Quran tərzini anlayanlar bilir ki, Quran zamanla, mərhələli şəkildə tərbiyə edir. Yəni bu ayədə iki qadını şahid tutun deyirsə, gələcək ayələrin bir çoxunda evlilik şahidliyində, pis işlər görmüş eşlər şahidliyində saylar bərabərləşir. Yəni artıq sonrakı dövrlərdə bu mərhələ adlanıb, qadın və kişilər eşitləşib.
2. Həmin dövrdə ticarət kişilərin əlində idi. Həmin ayənin əvvəlində bu şahidliyin pul, borc, ticarət məslələrinə aid edildiyi görülür. Yəni həmin dövrdə sözü keçən mövzuda kişi biliyi qadın biliyindən 2 qat, bəlkə də daha çox üstün idi. Yəni indiki dövrlə desək futbol çempionatı ilə bağlı dostunuzla mərcə girirsiniz. İki oğlan axtarırsan ki, şahidlik etsin. Bir oğlan tapırsan ikincini yox. Qıraqdan bir qıza deyirsən ki, belə mərcləşdik yadında saxla. Ama o qızın futboldan çox da başı çıxmır, siz ikinci bir qıza da hər ehtimalla deyirsiz ki, biri unudanda o biri heç olmasa bilsin. Quranda da ayənin davamı eynilə belədir. Biri unudarsa və ya yalnış xatırlayarsa ikincisindən soruşun. Baxın demir aa, ikisindən birdən soruşun. Yenə 2 = 2 olur. Biri unudarsa (əgər) o birisinə ehtiyac duyularsa o zaman ikincidən soruşun. Yəni 1=2 söhbəti yalnışdır. Hər ehtimalda 2 və 2 dir. Ama əgər qadınların hər ikisi ağıllı olarsa və unutmazsa? Onda üçüncü variant gəlir ki, bu da qadınların xeyrinədir.
3. Qəbul edək ki, bir kişi və iki qadını şahid götürdük. Nə gözəl. Bu səs çoxluğudur. Təsəvvür edin Y partiyasının iki nümayəndəsi məclisə girməli idi. Sonra dedilər ki, millət vəkili olaraq bir nəfər Y partiyasından və iki nəfər X partiyasından alınsın. İndi kimin səsi daha çox olur? Şahidlik, səs vermə hüququdur bunu da unutmayaq. Yəni bir çox mübahisəli məqamda iki qadına səs vermə hüququ tanınmış olur bu ayə ilə.
Sonda onu demək istəyirəm ki, baxış açısı önəmlidir. Hər şeyi pis tərəfə çəkmək, pis tərəfini görmək düzgün deyil. Hətta bəlkə mən də heç tam anlamı ilə düzgün izah etmirəm. Bəlkə bunu oxuyanlar , ayələri daha düzgün araşdırıb daha gözəl mənalar görə bilərlər. Beynimiz bizə verilən ən böyük potensial, bizə qoyulan ən böyük kapitaldır. Araşdırma ilə nələr öyrənilər nələr.

Cavid Şirinov